Φωτογραφία: Η σύγχρονη ηρωίδα μητέρα και εκπαιδευτικός διδάσκει τους μαθητές της στην τάξη Λυκείου Σαντορίνης με το μωρό στην αγκαλιά

Καθώς συνέχιζα να γεμίζω με στοιχεία τον εφιαλτικό φάκελο του δημογραφικού προβλήματος, που έχει ήδη ανοίξει η «Αιχμή», διάβασα  ότι ία καθηγήτρια  του  ημερήσιου ΕΠΑΛ Θήρας  αναγκάζεται να κάνει μάθημα στην τάξη αγκαλιά με το 20 μηνών παιδί της. Όπως ανέφερε το ρεπορτάζ, εδώ και σχεδόν έναν μήνα η εκπαιδευτικός – μητέρα αναγκάζεται να παίρνει στο σχολείο το 20 μηνών αγοράκι της. Ετσι, καθ’ όλη τη διάρκεια της παραμονής της στο σχολείο – στα διαλείμματα, στις εφημερίες, στον Σύλλογο Διδασκόντων, ακόμα και την ώρα που παραδίδει μάθημα στα παιδιά του ΕΠΑΛ – έχει στην αγκαλιά της και δίπλα της το παιδί της.

Πρόκειται, όπως διάβασα, για την  εκπαιδευτικό Λαζαρίνα Απάζογλου, η οποία εργάζεται  για δεύτερη χρονιά φέτος ως αναπληρώτρια. Τέλη Αυγούστου πήρε το μήνυμα του διορισμού της στη Σαντορίνη και από τότε ξεκίνησε να ψάχνει πώς θα τακτοποιηθεί. «Το πρώτο που αναζήτησα ήταν η στέγη». Ήταν τυχερή που βρήκε στέγη για εκείνη, αλλά όχι κάπου να αφήσει το παιδί της.

«..Έψαξα για τους παιδικούς σταθμούς. Στο νησί υπάρχουν τρεις σταθμοί, ένας δημόσιος και δύο ιδιωτικοί. Στον δημόσιο όμως δεν υπήρχαν θέσεις και οι ιδιωτικοί σταθμοί εδώ στο νησί δεν δέχονται τα voucher, οπότε είναι απλησίαστο οικονομικά το θέμα»,  ανέφερε στον «Ριζοσπάστη».

Σημειώνω ότι για τους αναπληρωτές εκπαιδευτικούς ο μισθός ξεκινάει από 850 ευρώ. Τα τροφεία στους ιδιωτικούς παιδικούς σταθμούς, όπου απευθύνθηκε η Λ. Απάζογλου ήταν στον έναν 4.800 ευρώ ετησίως και άλλα 500 ευρώ για την εγγραφή, και στον άλλον 930 ευρώ το τρίμηνο, χωρίς να περιλαμβάνεται το φαγητό!

Και θυμήθηκα πολλά. Θυμήθηκα αυτό που επεσήμαινα επί σαράντα χρόνια σε άρθρα και έρευνες  στις εφημερίδες «Νέα» και «Βήμα» και στον «Οικονομικό Ταχυδρόμο»  για  δημογραφικές εξελίξεις, οι οποίες χρόνο με τον χρόνο, απογραφή με την απογραφή γίνονταν ολοένα και πιο εφιαλτικές, αυτό που επεσήμαναν στο προηγούμενο σημείωμα ότι κάπως έτσι από το 1961 έως την απογραφή του 2011 (το 2021 έγινε πληθυσμιακή πανωλεθρία!) ο δημογραφικός «Ηρώδης έσφαξε» 1.500.000 Ελληνόπουλα, δηλαδή παιδάκια από 0-14 ετών ή γιατί η γονιμότητα (παιδί ανά  γυναίκα είναι 1,1, ενώ για τη συντήρηση του έθνους χρειάζονται 2,5 παιδιά ανά γυναίκα. Κι έτσι, όπως προβλέπω στα βιβλία μου, το 2081 δεν θα υπάρχουν Έλληνες στην Ελλάδα…

Θυμήθηκα Το πόρισμα της Διακομματικής  Επιτροπής Βουλής για το δημογραφικό, την οποία είχε συστήσει ο τότε πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Μητσοτάκης και κατατέθηκε στη Βουλή τον Φεβρουάριο  του 1993 με τίτλο «Για τη μελέτη του δημογραφικού προβλήματος της χώρας και διατύπωση προτάσεων για την αποτελεσματική αντιμετώπιση του»

Περιττό να σημειωθεί ότι, μολονότι το Πόρισμα αυτό  χαρακτηριζόταν, πριν από 30 χρόνια,  από πολλές εύστοχες διαπιστώσεις για τους κοινωνικοοικονομικούς  και διοικητικούς παράγοντες που επιδρούν στο δημογραφικό πρόβλημα και από ρηξικέλευθες προτάσεις για  την αντιστροφή της δυσμενούς πορείας του,  υλοποιήθηκαν στην αρχή ελάχιστα από τα μέτρα που προτείνονταν και, το χειρότερο, πολλά καταργούνταν στη συνέχεια από όλες τις επόμενες κυβερνήσεις.  Ύστερα από … 25 χρόνια, το 2018 συγκροτήθηκε νέα Διακομματική Επιτροπή για το Δημογραφικό, η οποία κι εκείνη κατέθεσε το Πόρισμά της, το οποίο εγράφη στα «παλιά παπούτσια» και της κυβέρνησης που συνέστησε την Επιτροπή αυτή και της σημερινής.

Επίσης, το ρεπορτάζ με τη φωτογραφία της σύγχρονης πραγματικής Ελληνίδας ηρωίδας  καθηγήτριας μού θύμισε μιαν πρόταση που είχα κάνει σε άρθρο μου στον «Οικονομικό Ταχυδρόμο»  το 1982, δηλαδή πριν από … σαράντα χρόνια, όχι  μόνο για την αναστροφή της εφιαλτικής πορείας του, αλλά και την ενδυνάμωση ακόμα περισσότερο του δείκτη  γονιμότητας, τη διάσωση από τη χρεοκοπία των ασφαλιστικών ταμείων, την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας στον τομέα του παιδιού και, κυρίως, τη διάθεση εθνικών πόρων που να πιάνουν τόπο. Συγκεκριμένα, πρότεινα να  θεωρούνται όλες οι γυναίκες με τρία παιδιά και άνω οιονεί δημόσιοι υπάλληλοι με την υποχρέωση να  προσφέρουν  πολυτιμότερες υπηρεσίες στο σπίτι, στην οικογένεια και στην ανατροφή των παιδιών. Παράλληλα, πρότεινα για την κάλυψη της δαπάνης  να καταργούνταν  όλα τα πολυτεκνικά επιδόματα της ντροπής κι άλλες «παροχές», να καταργούνταν  δημόσιοι  παιδικοί σταθμοί, ενώ θα αυξάνονταν τα έσοδα από ΦΠΑ από τις  πωλήσεις βρεφονηπιακών αγαθών και υπηρεσιών. Το τι άκουσα αυτήν την ημέρα από «φεμινίστριες» δεν περιγράφεται: «Άκουσέ με, άκουσέ με», φώναζαν, «οι γυναίκες δεν είναι μηχανές  παραγωγής παιδιών»!!!

Ρεκόρ ερήμωσης  στους Δήμους Ακτίου – Βόνιτσας, Αμφιλοχίας, Θέρμου και Ξηρομέρου

Φυσικά, δεν μπορώ να ισχυρισθώ ότι η πρότασή μου αυτή διεκδικούσε  κάποια παγκόσμια προτεραιότητα. Ήταν απλώς μια πρόταση, όπως πολλές άλλες που ακούγονται από ειδικούς ή που περιλαμβάνονται και στα Πορίσματα των Διακομματικών Επιτροπών της Βουλής. Εν πάση περιπτώσει, παρά τις  καίριες διαπιστώσεις  και αγωνιώδεις προτάσεις  ειδικών επιστημόνων επί δεκαετίες και της Βουλής, οι δημογραφικές εξελίξεις  γίνονταν από απογραφή σε απογραφή εφιαλτικές και στον Νομό μας, τον Νομό Αιτωλοακαρνανίας, όπως προκύπτει από τον παρατιθέμενο πίνακα.

Ειδικότερα, από την εξέταση των στοιχείων του πίνακα αυτού προκύπτουν οι ακόλουθες, κυριότερες, διαπιστώσεις:

Πρώτον, κατά την τριακονταετία 1991 – 2021, ο Νομός Αιτωλοακαρνανίας παρουσιάζει  μείωση του πληθυσμού κατά  32.255 άτομα ή 14,4%

Δεύτερον, ρεκόρ  μείωσης σε κατοίκους παρουσιάζει ο Δήμος Αγρινίου (-9.029 άτομα) και ο  Δήμος Αμφιλοχίας (-7.756 άτομα), ενώ σε ποσοστό  ο Δήμος Αμφιλοχίας (-34%), ο Δήμος Ξηρομέρου (-31,9%) και ο Δήμος Θέρμου (-31,1%), ο οποίος και στην απογραφή του 2021 εμφανίζεται με τη μεγαλύτερη, πανελλαδικά μείωση στον πίνακα των Δήμων  με κατοίκους 5.000 – 10.000, σε σχέση με το 2011. Συγκεκριμένα, την τελευταία δεκαετία ο Δήμος Θέρμου «έχασε» 2.500 κατοίκους ή 33,3%!

Τρίτον, οι Δήμοι με τη μικρότερη μείωση κατά τα τελευταία τριάντα χρόνια είναι εκείνοι της Ναυπακτίας  (-0,6%), του Αγρινίου (-9,2%) και Ιεράς Πόλεως του Μεσολογγίου (-9,6%).

Κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες  που επιδρούν στο δημογραφικό πρόβλημα

Όλες αυτές οι δημογραφικές εξελίξεις σημειώθηκαν κατά την τελευταία τριακονταετία, μολονότι, όπως προαναφέρθηκε,  μεσολάβησε και  το βαρύγδουπ Πόρισμα της Διακομματικής Επιτροπής του 199^ε, το οποίο επεσήμαινε ότι «γενικά το δημογραφικό πρόβλημα, ως έχει λεχθεί, είναι πολυ­σύνθετο και δεν επιλύεται» και ότι «επιδιώκεται η αντιμετώπιση του και η επισήμανση των σπουδαιότερων παραγόντων που έχουν δυσμενή επίδραση σε αυτό». Οι  κυριότεροι παράγοντες, όπως  απαριθμούνται  στο Πόρισμα αυτό, είναι:

- Η κατοικία. Το 32% του πληθυσμού είναι εγκλωβισμένο στα διαμερίσματα (τα περισσότερα από αυτά μικρά) και τα παιδιά δεν έχουν άνετο ελεύθερο χώρο. Οι οικογένειες αυτές είναι κα­ταδικασμένες να μην κάνουν τρία παιδιά. Τα μονοπρόσωπα νοι­κοκυριά το 1950 ήταν 9% του συνόλου – σήμερα είναι 19% με μεγάλη αναλογία γερόντων – τα διμελή νοικοκυριά κατέχουν το μεγαλύτερο ποσοστό. Η έλλειψη κατοικίας, το υψηλό κόστος απόκτησης της και τα υψηλά ενοίκια αναγκάζουν τα νέα ζευγάρια να περιορίσουν ή να μεταθέσουν την τεκνοποίηση στο μέλλον.

- Τα χαμηλά οικογενειακά εισοδήματα σε συνδυασμό με το υψηλό κόστος ανατροφής και εκπαίδευσης των παιδιών δρουν ανασταλτικά στην απόκτηση πολλών παιδιών. Δεν πρέπει όμως να παραβλέπεται ότι η Ελληνίδα αγρότισσα με το χαμηλότερο εισόδημα έχει τον υψηλότερο δείκτη γεννήσεων.

-Η επιδίωξη των σημερινών νέων για καλύτερες σπουδές και πιο επιτυχή επαγγελματική αποκατάσταση οδηγούν στη δημιουργία οικογένειας σε μεγαλύτερες ηλικίες, γεγονός που έχει δυσμενείς επιπτώσεις στο δημογραφικό. Οι οικογένειες πρέπει να ολοκληρώνονται σε μικρές ηλικίες.

- Η ανεργία των νέων (σημείωση δική μου: πάνω από το 30% σήμερα!!!) και γενικά η οικονομική ύφεση δημιουργεί προβλήματα και μεταθέτει το γάμο και την απόκτηση παιδιών. Εχει επίσης διαπιστωθεί ότι η συμμετοχή της γυναίκας στην αγορά εργασίας περιορίζει την τεκνοποίηση χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι πρέπει να περιοριστεί ή να αποκλεισθεί η γυναίκα από την εργασία. Στην Ελλάδα εργάζεται μονό το 35% των γυναικών.

-Η λειτουργία βρεφονηπιακών σταθμών δείχνει ότι το παιδί δεν είναι μόνο θέμα των γονιών, αλλά και της πολιτείας και άλ­λων κοινωνικών φορέων. Η δημιουργία σταθμών, η δωρεάν εγγραφή σε αυτούς βρεφών και νηπίων, και η ικανοποιητική και σε κατάλληλες ώρες λειτουργία τους είναι απαραίτητη και έχει θετική συμβολή στο όλο πλέγμα του δημογραφικού προβλήματος.

-Η απομάκρυνση από τα παραδοσιακά ελληνικά πρότυπα ζωής και η κοινωνική παρακμή με την υπονόμευση των άξιων του ‘γάμου. της οικογένειας και των τέκνων έχουν σημαντική επίδραση στο δημογραφικό.

-Ο υπέρμετρος ευδαιμονισμός, η χαλάρωση των ηθών, τα ναρκωτικά, το AIDS και γενικά η κοινωνική υποβάθμιση και η παγκόσμια ανασφάλεια επιδρούν αρνητικά στο δημογραφικό.

- Η επιδείνωση του περιβάλλοντος και η χειροτέρευση της ποιότητας ζωής -ιδιαίτερα- στα αστικά κέντρα, αποτελεί έναν από του βασικούς αρνητικούς παράγοντες στη δημιουργία οικογενειών με πολλά (η ακόμη και λίγα) παιδιά.

Δημογραφικές επιπτώσεις

Μολονότι οι διαπιστώσεις για τις  επιπτώσεις  του δημογραφικού στην οικονομία, την κοινωνία και τη συντήρηση του έθνους είναι εκκωφαντικές, από τις δημογραφικές εξελίξεις κατά την τελευταία τουλάχιστον τριακονταετία προκύπτει ότι  απευθύνθηκαν εις ώτα  εθνικά κουφών.  Παραθέτω μερικές από το Πόρισμα αυτό:

-Η δημογραφική εξασθένιση-γήρανση της κλασσικής Ελλάδος και του Βυζαντίου οδήγησε, σύμφωνα με έγκριτες μαρτυρίες, τον Ελ­ληνισμό σε υποταγή αιώνων και παρ’ ολίγον σε ολοκληρωτικό αφανισμό. Η χώρα μας με τη δραματική μείωση των γεννήσεων την τελευ­ταία δεκαετία διατρέχει μεγάλους κινδύνους (που επιτείνονται λόγω της γεωγραφικής της θέσης και της έλλειψης συγγενικών λαών.

-Η μείωση των γεννήσεων στην δεκαετία του ’80 κατά την οποία ο δείκτης έπεσε από 2.09 παιδιά ανά γυναίκα το 1982 σε 1,4 το 1990, απειλεί πλέον σοβαρά την ανανέωση και διαιώνιση της ελληνικής μας φυλής.

-Τα πληθυσμιακά κενά που δημιουργούνται σε διάφορα γεωγραφικά διαμερίσματα (Νησιά Αιγαίου, Ιονίου, κλπ) υπάρχει ο κίνδυνος να καλυφθούν από αλλοδαπούς (κυρίως  ουσουλμάνους) με εξαιρετικά δυσμενή απώτερα επακόλουθα:   Στις ένοπλες δυνάμεις θα δημιουργηθεί σοβαρό πρόβλημα λό­γω της μείωσης του αριθμού των στρατευσίμων.      Λόγω του υψηλού βαθμού γήρανσης -ο ρυθμός γήρανσης στην Ελλάδα είναι ο ταχύτερος της Ευρώπης, η χώρα μας θα έχει τους νεότερους συνταξιούχους και μεγάλο ποσοστό ηλικιωμένων που θα φθάσει το 2010 το 18% του συνόλου του πληθυσμού.  Οι δαπάνες γιά την υγεία διαρκώς θα αυξάνονται και θα πολλαπλασιάζονται λόγω του υψηλού κόστους των ηλικιωμένων ομάδων (8 φορές υψηλότερες) και ιδιαίτερα των υπερηλίκων (12-15 φορές υψηλότερες).

-Επιπτώσεις από της δημογραφικές εξελίξεις έχουμε και στον πολιτισμικό τομέα. Η δημογραφική γήρανση του πληθυσμού οδηγεί σε κοινωνική υποβάθμιση με τη χαλάρωση και εκφυλισμό πολλών θεσμών (οικογένεια-παιδί-μητρότητα) και εμφάνιση των κοινωνικών ασθενειών με έξαρση της εγκληματικότητος, των ναρκωτικών και γε­νικά πράξεων βίας και αυθαιρεσίας.

Στόχοι της Ελληνικής δημογραφικής πολιτικής

Στη συνέχεια, παραθέτω μερικούς από τους στόχους  που πρέπει να έχει η ελληνική δημογραφικής πολιτική, όπως προτείνει το Πόρισμα αυτό, το οποίο  τονίζει ότι «οι παρεμβάσεις θεωρούνται απαραίτητες λόγω της σπουδαιότητας του προβλήματος και κυρίως στη χώρα μας που το δημογραφικό είναι κατ’ εξοχήν εθνικό πρόβλημα». Γι΄ αυτό, όπως επισημαίνεται, «στόχος της πληθυσμιακής πολιτικής της χώρας μας πρέπει να είναι η αναστροφή της πτωτικής πορείας των δημογραφικών δεικτών με την κατάλληλη αντιμετώπιση όλων εκείνων των παραγόντων που επενεργούν αρνητικά στη δημογραφική ανάκαμψη και τα ζευγάρια που θέλουν να παντρευτούν πρέπει να ενισχύονται με όλους τους δυνατούς τρόπους», όπως:

- Η οικογένεια και η τεκνοποίηση έχουν μεγάλη κοινωνική αξία και πρέπει να προβάλλονται και να ενισχύονται παντοιοτρόπως. Στα πλαίσια της εκπαίδευσης να τονίζεται η σημασία της πολυτεκνίας και η κοινωνική προσφορά της πολύ­τεκνης οικογένειας.

-Να διευκολύνεται με όλους τους δυνατούς τρόπους η τέλεση γάμων σε μικρότερες ηλικίες και η απόκτηση παιδιών σε μικρό χρονικό διάστημα από το γάμο. Η μονογονική οικογένεια να τυγχάνει ειδικής προστασίας.

- Η κοινωνία να γίνει παιδοκεντρική. Να προστατεύει το παιδί και να του αφιερώνει περισσότερο χρόνο από ό,τι σήμερα και να παίρνει όλα εκείνα τα μέτρα που θα το αποτρέψουν από το να καταφεύγει στα ναρκωτικά, στην εγκληματικότητα, στην παιδι­κή πορνεία και γενικά στην εκμετάλλευση.

- Να τονώνεται σε κάθε κατάλληλη στιγμή η ελληνική παράδοση και το θρησκευτικό συναίσθημα (πρακτικά με πρωτοβουλία της Εκκλησίας).

-Ειδική μέριμνα για τις ομάδες των ηλικιωμένων που προσφέρουν πολλά στα εγγόνια τους και στις νέες γενιές (σημείωση δική μου: Γίνεται το αντίθετο με τις περικοπές των συντάξεων, μολονότι, όπως προκύπτει από στοιχεία της Eurostat, οι συντάξεις στην Ελλάδα συμβάλλουν στη μείωση της φτώχειας κατά 22 εκατοστιαίες μονάδες, έναντι μόνο 13% στην ΕΕ, ενώ σε όλη τον δωδεκαετή εφιάλτη των Μνημονίων οι γέροι «τρέφουν» και συντηρούν τα άνεργα παιδιά τους ή εγγόνια τους!!!)

-Να αναβαθμιστεί η θέση της αγροτικής οικογένειας και να προβάλλεται η ζωή της υπαίθρου. Η ελληνίδα αγρότισσα είναι πολύ αδικημένη. Προσφέρει πολλά στην ελληνική κοινωνία. Γεννάει τα πιο πολλά παιδιά, είναι διαρκώς στη σκληρή δουλεία και έχει το χαμηλότερο εισόδημα (Σημείωση δική μου: γίνεται το αντίθετο με τη βροχή επιδομάτων σε άσχετους!!!

Διοικητικά μέτρα

Η επέμβαση είναι αναγκαία και τα μέτρα πρέπει να είναι μακρόπνοα και γενναιόδωρα, για να ανακοπεί η δημογραφική παρακμή του έθνους, τονίζει το Πόρισμα αυτό, αλλά η παρέμβάση της Πολιτείας πρέπει να είναι πολύπλευρη και να επηρεάζει πολλούς παράγοντες, όπως:

-Οικογένεια με τρία παιδιά πρέπει να χαρακτηρίζεται πολύτεκνη (έχει γίνει, αλλά …).

- Να γενικευθούν και να επεκταθούν τα μέτρα για την προστασία της γυναίκας κατά την κύηση και τον τοκετό. Να τροποποιηθεί το άρθρο 15 του Ν 2085/92 και να προβλέπεται η καταβολή όλων των αποδοχών στην έγκυο γυναίκα. Τα ασφαλιστικά ταμεία να αναλαμβάνουν τις δαπάνες για τις σύγχρονες μεθόδους γονιμοποίησης σε ζευγάρια που αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα στειρότητας.

- Να βελτιωθούν οι υπηρεσίες υγείας στην πρωτοβάθμια φροντίδα και να καταβληθεί πιο έντονη προσπάθεια για μεγαλύτερη μείωση της βρεφικής θνησιμότητας, κυρίως στην περιφέρεια που στερείται ειδικών νεογνικών μονάδων.

-Η εξασφάλιση οικογενειακής στέγης είναι ένα από τα ισχυρότερα κίνητρα για την τεκνοποίηση. Η στεγαστική πολιτική πρέπει να είναι άνετη με πολλά ευεργετήματα. Πολύτεκνοι με χαμηλά  εισοδήματα  πρέπει να αποκτούν δωρεάν κατοικία με προτεραιότητα τους υπερπολύτεκνους, αλλά και κάθε νέο ζευγάρι που αποκτά παιδί και το εισόδημα του είναι κάτω από ένα όριο πρέπει να ενισχύεται μέσα από ειδικό στεγαστικό πρόγραμμα για την απόκτηση κατοικίας (χαμηλότοκα δάνεια, γενναία επι­δότηση ενοικίου κλπ). Οικόπεδα ή εκτάσεις του δημοσίου να παραχωρούνται με αντιπαροχή για ανέγερση κατοικιών που θα καλύψουν στεγαστικές ανάγκες πολύτεκνων οικογενειών με χαμηλά εισοδήματα.

-Η ανεργία των νέων που συνδέεται με την όλη οικονομική πορεία της χώρας είναι σοβαρός ανασταλτικός παράγοντας για την απόκτηση παιδιών. Σημασία πρωταρχική έχει η συνολική ανάπτυξη της χώρας γενικότερα και η ανάπτυξη της περιφέρειας ειδικότερα με υγιή και μακρόπνοα προγράμματα, τα οποία θα δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας. Η Αθήνα με το 30% του πληθυσμού και ο Νομός Αττικής με το 40% με τα πολλά προβλήματα απορροφά δυσανάλογα κονδύλια που έχουν σοβαρές επιπτώσεις.   Η   περιφέρεια   Αττικής   αυξάνει   την   βιομηχανική   της απασχόληση ενώ στην περιφέρεια διαρκώς μειώνεται και σε πολλές περιοχές πολύ επικίνδυνα. Η Πολιτεία πρέπει να ενερ­γήσει προς την κατεύθυνση αυτή. Θα πρέπει άμεσα να εφαρ­μοσθούν  οι  προτάσεις  της  διακομματικής  επιτροπής  για  τις ευαίσθητες περιοχές του Ανατ. Αιγαίου και της Θράκης αξιοποι­ώντας τις οικονομικές ενισχύσεις του «πακέτου Ντελόρ II».

- Να εκπονηθούν ειδικά προγράμματα για τους νέους αγρότες μέχρι τριάντα ετών. Σ’ αυτή την κατηγορία η πολιτεία πρέπει να επενδύσει πολλά και δεν θα χάσει. Σήμερα μόνο το 15% του συνόλου των γεωργών είναι νέοι, ενώ το 1961 ήταν 35% και είναι η τάξη με τη μεγαλύτερη δημογραφική δύναμη.

-Να χορηγούνται επιδόματα σπουδών σε ζευγάρια ως κίνητρα για τεκνοποίηση σε νεαρότερες ηλικίες και να καθιερωθεί η προτεραιότητα συμμετοχής, για νέους ανέργους γονείς, στα αμειβόμενα σεμινάρια επαγγελματικής κατάρτισης.

-Να προκαθορισθεί ένα ποσοστό υποτροφιών για σπουδαστές    πολυτέκνων οικογενειών όταν το εισόδημα τους είναι χαμηλότε­ρο ενός ορίου.

#   Να ιδρυθούν περισσότεροι βρεφονηπιακοί σταθμοί σε όλη τη χώρα και να λειτουργούν με κατάλληλο προσωπικό και με ωράριο που νε εξυπηρετεί τις εργαζόμενες μητέρες. Τα παιδιά των πολυτέκνων οικογενειών να έχουν προτεραιότητα. Η Εκκλησσία και η Τοπική Αυτοδιοίκηση στον τομέα αυτό πρέπει να ενεργοποιηθούν.

-Να συσταθεί  σώμα βοηθών μητέρων από εκπαιδευμένες νέες που θα αναπληρώνουν τις εργαζόμενες μητέρες (παιδιά 4 – 5 οικογενειών μαζί) και να επιχορηγείται η φύλαξη και η φροντίδα 4-5 παιδιών σε ένα σπίτι υπό την επίβλεψη των ιδίων των μητέρων τους.

Αυτά, έτσι για να … περνάει η ώρα…

Πίνακας 1: Δημογραφική εξέλιξη  ανά δήμο στον Νόμο Αιτωλοακαρνανίας (απογραφές 1991, 2001, 2011 και 2021)