Ήταν δηλ., ο πρώτος μήνας του ρωμαϊκού έτους, που, τότε, ήταν δεκάμηνο. Γρήγορα όμως, ο Πρώτος, μετονομάστηκε σε Μάρτη, επειδή, αυτόν τον μήνα της άνοιξης, οι Ρωμαίοι, άρχιζαν τις πολεμικές τους επιχειρήσεις. Αργότερα, το δεκάμηνο έγινε δωδεκάμηνο, και, μετατέθηκε η αρχή του, στον μήνα Ιανουάριο, δηλ. στην περίοδο της χειμερινής τροπής του Ήλιου. Ωστόσο, και μετά τη μετάθεση της αρχής του έτους στην πρώτη Ιανουαρίου, η πρώτη του Μάρτη, εξακολουθούσε να είναι πρωτοχρονιά για τους Ρωμαίους, και ονομαζόταν πάτριος πρωτοχρονιά, σε αντίθεση με την ιερατική, που ήταν η πρωτοχρονιά της πρώτης Ιανουαρίου, και την πολιτική ή κυκλική, που, ήταν η πρωτοχρονιά του Σεπτέμβρη, και, αυτή καθορίστηκε, από τότε, που το ρωμαϊκό κράτος, στηριζόταν οικονομικά στους φόρους των υπηκόων του. Οι φόροι τότε, υπολογίζονταν σε είδος, και η συγκομιδή όλων των καρπών, αυτή την περίοδο, είχε πια τελειώσει, και μπορούσε, αυτή τη χρονική στιγμή, να λογαριαστεί ο φόρος.

Η πρώτη  του Μάρτη, ήταν για τους Ρωμαίους αργία, και τελούσαν εκείνη τη μέρα, γιορτή, που ονομαζόταν Αρμιλλούστρια, που σημαίνει καθαρισμός, ή εξαγνισμός των όπλων, που γινόταν στο τέμενος του Άρη. Αυτό, βέβαια, είχε σχέση με τον πόλεμο. Την πρώτη του Μάρτη ακόμα,, τιμούσαν και την Ήρα, που, ο ιερέας της ανακήρυττε, εκείνη τη συγκεκριμένη μέρα, πως έπρεπε να φάνε και να πιούνε όλοι κάτι γλυκό, «προς φυλακήν υγείας», δηλ., για να διαφυλάξουν την υγεία τους. Αυτή η ενέργεια, είχε άμεση σχέση με την αρχή της άνοιξης, γιατί, αυτή την περίοδο, ο άνθρωπος, είναι περισσότερο επιρρεπής στις επιδημίες, αφού, στις παλιότερες εποχές, στις αρχές της άνοιξης, εμφανίζονταν επιδημικές ασθένειες.

Μάρτης, λοιπόν, που, παλιά ήταν ο πρώτος μήνας του χρόνου, και τα παιδιά έλεγαν την πρώτη του μέρα κάλαντα. Τότε η ονομασία του ήταν Ελαφηβολιώνας, δηλ. ήταν μήνας αφιερωμένος στην Ελαφηβόλο Άρτεμη. Ελαφηβόλος, σημαίνει κυνηγός.

 Αν και το όνομά του όμως είναι φιλοπόλεμο, ο μήνας  αυτός, δίνει το σύνθημα της ειρήνης, της άνοιξης, της καλοκαιριάς! Φέρνει την άνοιξη, ανοίγει τα μπουμπούκια, φέρνει τη γιορτή του Ευαγγελισμού και της πατρίδας. Γι’ αυτό άλλωστε και ο λαός, του έχει προσδώσει και πολλά ονόματα. Πώς τον λέει; Ανοιξιάτη, αφού, μετά το χειμερινό Ηλιοστάσιο του Δεκέμβρη, ο Ήλιος πλησιάζει ξανά προς το βόρειο Ημισφαίριο, με αποτέλεσμα το μεγάλωμα της μέρας. Στις 21 Μαρτίου, έχουμε την εαρινή Ισημερία. «Κάθε Μάρτη και Σεπτέμβρη, ίσο το μερόνυχτο», 12 ώρες μέρα και 12 ώρες νύχτα. Και από εκεί και πέρα αρχίζει το μεγάλωμα της μέρας ως τις 24 Ιουνίου, οπότε είναι και η μεγαλύτερη διάρκειά της, και στη συνέχεια, και πάλι αρχίζει να μικραίνει.

Τον λέει ο λαός  και Κλαψομάρτη, γιατί έχει και βροχές, Φυτευτή, επειδή οι γεωργοί φυτεύουν, Βαγγελιώτη, από τη γιορτή του Ευαγγελισμού,  Παλουκοκαύτη, και Γδάρτη, για τα κρύα, που πολλές φορές φέρνει, Σαρακοστίτη, επειδή πάντα είναι μέσα στη Σαρακοστή,(« λείπει ο Μάρτης απ’ τη Σαρακοστή;»), Λιοπυράρη, γιατί ο ήλιος του Μαρτιού καίει.

Επειδή όμως, πολλές φορές, θυμώνει και φέρνει και χιόνια, και κρύα, λένε πολλά γι’ αυτόν:

Το Μάρτη, ξύλα φύλαγε, μην κάψεις τα παλούκια. Μάρτης, Γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης.

Τα παλιά παλούκια καίει, τα καινούρια ξεριζώνει.

Ο Μάρτης ο Πεντάγνωμος, πέντε φορές εχιόνισε, και πάλι το μετάνιωσε, που δεν εξαναχιόνισε.

Οπού’ χει κόρην ακριβή, του Μάρτη ήλιος μην τη δει.

Τα λόγια σου είναι ψεύτικα σαν του Μαρτιού το χιόνι, οπού το ρίχνει αποβραδίς και δεν το ξημερώνει.

ΤΑ ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑΤΑ

Την πρώτη μέρα του Μάρτη, τα παιδιά, έλεγαν τα κάλαντα, που είχαν την ονομασία «χελιδονίσματα». Στα χέρια τους κρατούσαν μια ξύλινη χελιδόνα και ένα καλάθι γεμάτο από φύλλα κισσού, σύμβολο της βλάστησης. Ξεχύνονταν, λοιπόν, τραγουδώντας την άνοιξη στους δρόμους, για να την καλοσωρίσουν. Σε κάθε σπίτι που πήγαιναν, η νοικοκυρά, έπαιρνε φύλλα κισσού από το καλάθι και τα’ βαζε στο κοτέτσι, για να γεννούν οι κότες πολλά αβγά. Στο λαιμό της χελιδόνας τα παιδιά, έβαζαν ασπροκόκκινη κλωστή, «μαρτίτσι» το έλεγαν ή «Μάρτη» ή «μαρτιάτικο». Φορούσαν όμως κι ένα τέτοιο στο χέρι, για να μην τους καίει ο ήλιος του Μαρτιού, που καίει πολύ. Αυτό, το φορούσαν ως τη Λαμπρή, οπότε, το πετούσαν στη φωτιά που έψηναν το αρνί ή το έκαιγαν με τη λαμπάδα, που έφερναν από την Εκκλησία με το φως της Ανάστασης ή όταν έβλεπαν το πρώτο χελιδόνι να πετάει στον ουρανό το έβγαζαν και το κρεμούσαν πάνω σε μια τριανταφυλλιά.

Με το χελιδόνισμα, τα παιδιά, εύχονταν στα σπίτια από όπου περνούσαν, για τη γονιμότητα των ζώων και των φυτών, και, η νοικοκυρά τους χάριζε δώρα.

Και, επειδή στον τόπο μας, ο ερχομός της άνοιξης συνδέεται με τον ερχομό των χελιδονιών, στο χελιδόνισμα των παιδιών ακουγόταν:

Άφκα  σύκα και σταφύλια (όταν έφυγα, λέει το χελιδόνι)

Και στ’αλώνι θυμωνίτσα,

Κι ήρθα πίσω κι ήβρα φύτρα…

Μάλιστα, τη λέξη «φύτρα», την έλεγαν   5 φορές, κι αυτό λειτουργούσε ως ξόρκι, σαν να ήθελαν δηλ. με την επανάληψη της λέξης να ξορκίσουν τον χειμώνα και τον κακό καιρό.

Ήρθε, ήρθε χελιδόνα,

ήρθε κι άλλη μελιδόνα,

κάθισε και λάλησε

και γλυκά κελάηδησε:

Μάρτη, Μάρτη, βροχερέ,

και Φλεβάρη, φοβερέ,

κι αν τσικνίσεις,

κι αν φλεβίσεις,

Καλοκαίρι θα μυρίσεις!

Κι αν χιονίσεις,

κι αν κακίσεις,

πάλι άνοιξη θ’ ανθίσεις!

Κύματα κι αν έσκισα,

έσπειρα, κονόμισα.

Κι ήρθα τώρα κι ήβρα φύτρα,

Κι ήβρα χόρτα, σπάρτα, βλύτρα,

βλύτρα, βλύτρα, φύτρα, φύτρα.

Ύστερα από αυτά τα λόγια, τα παιδιά, απευθύνονταν στη νοικοκυρά του σπιτιού, να τους δώσει κάτι για τον κόπο τους, και έλεγαν:

Συ, καλή νοικοκυρά, έμπα στο κελάρι σου,

φέρε αβγά περδικωτά και πουλιά σαρακοστά,

δώσε και μιαν ορνιθίτσα, φέρε και μια κουλουρίτσα.

Όρισεν ο δάσκαλος, κι ο Θεός που τα’δωκε,

ν’αγοράσουμε οχτώ, να πουλούμε δεκαοχτώ,

να κερδαίνουμε τριάντα, διάφορα μεγάλα πάντα,

και στο σπίτι, και στη χώρα, μέσα που’ ρθαμε δω τώρα.

Μέσα γεια, μέσα χαρά, στον αφέντη, στην κυρά,

στα παιδιά και στους γονείς, σ’ όλους τους τους συγγενείς.

Μέσα Μάρτη, έξω ψύλλοι,

Έξω εχτροί, σας τρών’ οι σκύλοι.

Μέσα φίλοι και χαρές,

Και φέτος και του χρόνου!

Στην αρχαιότητα έλεγαν:

Ήρθε, ήρθε χελιδών, καλάς ώρας άγουσα

Και καλούς ενιαυτούς.

Επί γαστέρα λευκά,

Κι επί νώτα μέλανα!

Κι ύστερα απευθυνόμενα στη νοικοκυρά, έλεγαν πάλι:

Παλάθαν συ προκύκλει

(κύλησέ μας προς τα έξω μια κουλούρα)

Εκ πίονος οίκου

(από το πλούσιο σπίτι σου).

Επειδή ο Μάρτης έχει άμεση σχέση με τη γεωργία, οι ανοιξιάτικες βροχές είναι απαραίτητες, για την πλούσια και καλή σοδειά.

«Αν βρέξει ο Μάρτης δυο νερά κι Απρίλης άλλο ένα,

χαρά σ’ εκείνον τον ζευγά, που’ χει πολλά σπαρμένα».

Οι ευεργετικές  δυνάμεις, που κλείνουν μέσα τους οι ανοιξιάτικες βροχές και ο ζεστός ήλιος, που γονιμοποιεί τη φύση και την κάνει να βλασταίνει, εντοπίζονται και μορφοποιούνται σε δύο κυρίως γιορτές του Μάρτη: των Αγίων Σαράντα Μαρτύρων, στις 9 του μήνα και του Ευαγγελισμού, στις 25. Ανήμερα μάλιστα των Αγίων Σαράντα, πιστεύει ο λαός, πως, ό,τι κι αν φυτέψεις,(δέντρα, λουλούδια, κλήματα), πιάνει. Ιδιαίτερα, λένε για τον βασιλικό, πως αν τον φυτέψεις αυτή τη μέρα, γίνεται σαραντάκλωνος. Επιπλέον, οι νοικοκυρές αυτή τη μέρα, κάνουν τηγανίτες, που τις περιχύνουν με μέλι και τις μοιράζουν στη γειτονιά, λέγοντας: «Σαράντα φας, σαράντα πιεις, σαράντα δος για την ψυχή σ’».

Καλή άνοιξη!