Σήμερα, ανήμερα της εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, ενθυμούμεθα τους ναούς που βεβηλώθηκαν και καταστράφηκαν, όπως τον μητροπολιτικό ναό της Αγίας Φωτεινής στη Σμύρνη με το πανύψηλο καμπαναριό∙ τους Μικρασιάτες Αγίους, που από τα πρωτοχριστιανικά χρόνια πότισαν τη μικρασιατική γη με το αίμα τους, με τελευταίους τους Εθνοϊερομάρτυρες Επισκόπους, που αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν το ποίμνιό τους, τον μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο (1922), τον Αμβρόσιο Μοσχονησίων (1922), τον Γρηγόριο Κυδωνιών (1922), τον Προκόπιο Ικονίου (1923) αλλά και τον Εθνοϊερομάρτυρα του Πόντου, τον Ευθύμιο Ζήλων (1921)∙ Την πυρπόληση της Σμύρνης, τη λεηλασία ελληνικών περιουσιών, επιχειρήσεων και οικιών, την καταστροφή σχολείων και άλλων ευαγών ιδρυμάτων, καθώς και πολιτιστικών μνημείων∙ μα, πάνω απ’ όλα, ενθυμούμαστε τα βασανιστήρια και τη σφαγή του άμαχου πληθυσμού, Ελλήνων και Αρμενίων, και την απώλεια Ελλήνων στρατιωτών, Ελλαδιτών και Μικρασιατών∙ Τον ευτελισμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας∙ τις ατέλειωτες πορείες Χριστιανών αιχμαλώτων στα διαβόητα τάγματα εργασίας, γνωστά και ως αμελέ ταμπουρού, στα οποία εξοντώθηκαν υπό απάνθρωπες συνθήκες χιλιάδες Έλληνες και Αρμένιοι. Τον ξεριζωμό χιλιάδων Ελλήνων από τη Μ. Ασία, τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη∙ την προσφυγιά.
Ήταν πρωτομαγιά του 1919, όταν ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος καλούσε εκτάκτως δημογέροντες και κληρικούς της πόλης στο μητροπολιτικό Μέγαρο, για να τους αναγγείλει τα χαρμόσυνα νέα της απόβασης του ελληνικού στρατού. Την επόμενη ημέρα, οι κάτοικοι της Σμύρνης κατέκλυσαν από τα ξημερώματα την προκυμαία, αναμένοντας την άφιξη του ελληνικού στρατού. Όταν το πρώτο υπερωκεάνιο φάνηκε στον Ερμαίο κόλπο, χιλιάδες ελληνικές σημαίες ξεδιπλώθηκαν για να υποδεχθούν τους ελευθερωτές. Ο παραλιακός δρόμος είχε γεμίσει από πλήθος Ελλήνων, που κρατούσαν τη γαλανόλευκη και έψαλαν μέχρι δακρύων τον εθνικό ύμνο. Γιατί η μνήμη δεν σβήνει, ούτε και ο διακαής πόθος για ελευθερία. Φωλιάζει στις συνειδήσεις και περιμένει. Και οι Μικρασιάτες περίμεναν έναν αιώνα αυτή την ιστορική στιγμή.
Ήταν Αύγουστος του 1922, όταν μετά την αντεπίθεση του τουρκικού στρατού κατέρρευσε το ελληνικό μέτωπο και τα όνειρα του Μικρασιατικού Ελληνισμού χάθηκαν στα αποκαΐδια. Η Μικρασιατική καταστροφή υπήρξε η μεγαλύτερη στη νεότερη ελληνική ιστορία, τα αίτια της οποίας απασχολούν ακόμη και σήμερα την ιστορική έρευνα. Το βέβαιο είναι ότι η Γενοκτονία των Ελλήνων της Μ. Ασίας από τους Κεμαλικούς, η οποία είχε αρχίσει το 1914 από τους Νεότουρκους, και η απώλεια των προγονικών εστιών των Ελλήνων της Ανατολής (Πόντος, Μ. Ασία, Ανατολική Θράκη) επέφεραν βαθύτατο τραύμα στον Ελληνισμό.
Ο Αμερικανός διπλωμάτης και συγγραφέας George Horton, γενικός πρόξενος των ΗΠΑ στη Σμύρνη την εποχή της Μικρασιατικής καταστροφής, περιγράφει τη φρίκη και τις απάνθρωπες σκηνές που εκτυλίχθηκαν στην προκυμαία της φλεγόμενης μητρόπολης του Μικρασιατικού Ελληνισμού την ώρα που την εγκατέλειπε και σημειώνει: «Καθώς το καταδρομικό μας απομακρυνόταν από την τρομακτική σκηνή και έπεφτε το σκοτάδι, οι φλόγες που μαίνονταν τώρα σε μια τεράστια έκταση γίνονταν όλο και πιο λαμπερές, παρουσιάζοντας μια σκηνή απαίσιας και παράξενης ομορφιάς... δεν έλειπε τίποτα από την ωμότητα, την αγριότητα, την ακολασία και όλη τη μανία του ανθρώπινου πάθους που, όταν τους δοθεί η ευκαιρία, υποβιβάζουν το ανθρώπινο γένος σε ένα επίπεδο κατώτερο κι από του αγριότερου και αχρειότερου κτήνους... Ένα από τα δυνατότερα αισθήματα που πήρα μαζί μου από τη Σμύρνη ήταν το αίσθημα της ντροπής γιατί ανήκα στο ανθρώπινο γένος».
Εκατόν τρία χρόνια μετά, το ηθικό χρέος μας ως Έλληνες είναι να μην ξεχάσουμε ποτέ όλα όσα συνέβησαν στη Μ. Ασία.
ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΝΟΜΟΥ ΠΡΕΒΕΖΗΣ
