Εσωστρεφής, φυγόκοσμος και με ιδιοσυγκρασία που προσιδιάζει σε εκείνη του Παπαδιαμάντη, άτεκνος και μοναχικός επαρχιώτης, υπήρξε και ο Μεσολογγίτης Αντώνης Τραυλαντώνης (1867-1943). Καθώς πολλοί είναι, δυστυχώς, επιλήσμονες του έργου του, στο οποίο έχω αναφερθεί σε παλαιότερη δημοσίευση, στοιχηματίζω πως το όνομά του δε θα βρισκόταν μεταξύ των πιθανών (ή έστω, δημοφιλών) απαντήσεων σχετικά με Έλληνες συγγραφείς Χριστουγεννιάτικων διηγημάτων.
Οι δύο αυτές προσωπικότητες των Γραμμάτων, λοιπόν, που έζησαν και δημιούργησαν σχεδόν την ίδια χρονική περίοδο, θα μπορούσαν να αποτελέσουν αφορμή για μια «παράλληλη ανάγνωση» δύο εξαιρετικών Χριστουγεννιάτικων διηγημάτων, ενόψει των ημερών. Τα διηγήματα αυτά είναι: «Ο Αμερικάνος», του Παπαδιαμάντη και «Τα Χριστούγεννα του Αμερικάνου», του Τραυλαντώνη.
Πρώτα όμως, χρειάζονται ορισμένες επισημάνσεις. Η γενιά του 1880, στην οποία και οι δύο συγγραφείς εντάσσονται, ασχολείται κατά κόρον με τη ζωή στην ελληνική επαρχία, με τα πάθη και τα βάσανα των καθημερινών ανθρώπων. Παρουσιάζοντας με ρεαλισμό τις συνθήκες και τα προβλήματα της εποχής, λοιπόν, μια γιορτή που συνδέεται με την οικογενειακή θαλπωρή και τη συντροφική αγάπη, όπως τα Χριστούγεννα, δεν μπορεί παρά να συνοδεύεται και από ενθυμήσεις για όσους λείπουν μακριά από τις οικογένειές τους, όπως οι μετανάστες. Εν προκειμένω, ξενιτεμένοι μετανάστες στην Αμερική που επιστρέφουν στα πάτρια εδάφη είναι και οι ήρωες στα δύο διηγήματα που θα αναφερθούμε.
Στον «Αμερικάνο» του Παπαδιαμάντη (1891)1, πρωταγωνιστής είναι ένας ξενιτεμένος Σκιαθίτης που έφυγε νέος για την Αμερική, ο οποίος προηγουμένως είχε αρραβωνιαστεί μια κοπέλα, αλλά δεν πρόλαβε να την παντρευτεί. Πέρασε από διάφορες δουλειές, έβγαλε πολλά χρήματα, έχασε επαφές με τους δικούς του, όμως τελικά μετά από χρόνια επέστρεψε ακμαίος στο νησί, με απόθεμα χρημάτων και με ψήγματα ελπίδας να επανασυνδεθεί με τη μνηστή του. Από την άλλη, ο Αμερικάνος-ξενιτεμένος που επιστρέφει στο διήγημα του Τραυλαντώνη «Τα Χριστούγεννα του Αμερικάνου» (1901)2, δεν χαίρει της ίδιας τύχης με τον προηγούμενο. Εκείνος έφυγε διότι του αρνήθηκαν να παντρευτεί την αγαπημένη του και ήθελε να αποδείξει ότι θα το μετανιώσουν, εφόσον θα επέστρεφε μια μέρα στο νησί του, τους Παξούς, μετά δόξης και τιμής, έχοντας χρήματα και κύρος. Ωστόσο, η μοίρα του επιφύλασσε άλλα σχέδια, μια και γύρισε καχεκτικός και άρρωστος, σχεδόν ετοιμοθάνατος. Το μοτίβο του επαναπατρισμού του Έλληνα μετανάστη στο νησί του και μάλιστα τις άγιες μέρες των Χριστουγέννων, εντοπίζεται και στα δύο κείμενα. Μολαταύτα, υπάρχει διάσταση των δύο ξενιτεμένων στη σκιαγράφησή τους και στην τροπή που λαμβάνει η πλοκή.
Συγκεκριμένα, ο Αμερικάνος του Παπαδιαμάντη φαίνεται πιο συμπαθής, μια αχλύ μυστηρίου περιβάλλει το παρελθόν του, ενώ αντιμετωπίζει τις καταστάσεις με στωικότητα. Παράλληλα, η μετανάστευση είχε αρκετά θετική επίδραση στη ζωή του, καθώς επέστρεψε εύρωστος και καλοζωισμένος, αν και ξεθώριασε ένα μέρος της «ελληνικότητάς» του, ενώ έχασε και τους γονείς του, στους οποίους δεν είχε στείλει ποτέ έστω ένα γράμμα. Από την άλλη, ο Αμερικάνος του Τραυλαντώνη, παρότι αναμένεται να είναι ο μεγάλος πρωταγωνιστής, στην ουσία είναι απλώς ένας τραγικός ήρωας με περιορισμένη δράση. Ο αναγνώστης βλέπει με μεγαλύτερη συμπάθεια το Παρεδρίτσι, τον άνδρα που πήρε η αγαπημένη του και που ταλανίζεται όταν μαθαίνει πως ο αντίζηλός του επιστρέφει πλούσιος στο νησί, καθώς θεωρεί ότι θα τον απαρνηθεί η γυναίκα του, γιατί εξ αρχής τον περιφρονούσε και κακολογούσε τη μοίρα και τον πατέρα της που δεν την πάντρεψε με τον εύπορο Αμερικάνο.
Και τα δύο διηγήματα έχουν αναφορές στους απλούς επαρχιώτες, στις συναναστροφές στους καφενέδες, στο νησιωτικό βίο και στην ιδέα που είχε ο κόσμος για τους μετανάστες, ως αποκατεστημένους και έχοντας βιώσει τη μεγάλη ζωή. Πράγματι και οι δύο επιστρέφουν οικονομικά ευκατάστατοι στα νησιά τους, έρχονται όμως αντιμέτωποι με το κόστος της απόφασης να φύγουν. Αφενός, ο Αμερικάνος του Παπαδιαμάντη φέρει τον πόνο για τους γονείς του που πέθαναν από τον καημό τους για τον ξενιτεμό του, δίχως να μάθουν νέα του, αφετέρου ο Αμερικάνος του Τραυλαντώνη, μολονότι έχει αποκτήσει χρήματα, επιστρέφει φθισικός, αγγελογραμμένος, έχοντας χάσει κάθε ελπίδα αποκατάστασής του. Το γεγονός αυτό βέβαια, λειτουργεί λυτρωτικά για τον άλλο ήρωα του Τραυλαντώνη, το άτυχο Παρεδρίτσι, που τελικά αποκαθίσταται ως σύζυγος της γυναίκας που παντρεύτηκε και η πραγματική «δέσμευσή» της προς εκείνον, πραγματοποιείται τα Χριστούγεννα της μεγάλης αποκάλυψης πως ο ξενιτεμένος γαμπρός βρίσκεται τελικά σε δυσμενέστερη θέση σε σχέση με το ακμαίο Παρεδρίτσι. Παράλληλα, λυτρωτική για τον Αμερικάνο του Παπαδιαμάντη είναι η ανακάλυψη πως η μνηστή του, σαν άλλη πιστή Πηνελόπη, τον περίμενε καρτερικά όλα τα χρόνια της απουσίας του και τελικά η έκβαση για τους δυο τους είναι ευτυχής, καθώς ενώνονται με τα ιερά δεσμά του γάμου. Εν τέλει και στα δύο διηγήματα υπάρχει αίσιο τέλος, έχουμε το «θαύμα των Χριστουγέννων».
Κλείνοντας, αξίζει να παρατηρήσουμε ότι βιβλιογραφικά υποστηρίζεται3 πως στη λογοτεχνία του 19ου αιώνα που ασχολείται με τη μετανάστευση, ο νόστος των ξενιτεμένων συναντάται σε δύο πιθανές εκβάσεις, είτε την αίσια όπου γυρίζει με πολλά χρήματα και επανασυνδέεται με τη αγαπημένη που τον περίμενε καρτερικά (όπως στο διήγημα στον Παπαδιαμάντη), είτε την τραγική έκβαση της ιστορίας (όπως στον Τραυλαντώνη), όπου προκειμένου να κυνηγήσει την τύχη και τα πλούτη του, έχει θυσιάσει την υγεία του και επιστρέφει πια άρρωστος και ετοιμοθάνατος.
Η ανασκόπηση των δύο διηγημάτων θέλω να πιστεύω ότι θα παρακινήσει έστω κάποιους να διαβάσουν, με αφορμή τις ημέρες που διανύουμε, ορισμένα από τα υπέροχα Χριστουγεννιάτικα διηγήματα των λογοτεχνών μας. Αυτά που αναφέρθηκαν εδώ (και πολλά παραπάνω), είναι μάλιστα εύκολα προσβάσιμα ακόμη και στο διαδίκτυο.
Εύχομαι τα Χριστούγεννα να σας φέρουν το πολυπόθητο σμίξιμο με τους ανθρώπους που αγαπάτε και η νέα χρονιά να μας βρει όλους σωστούς στο μέτρο4!
«Ο Αμερικάνος» του Αλ. Παπαδιαμάντη πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Άστυ, στις 25 και 26 Δεκεμβρίου του 1891.
Τραυλαντώνης, Α. (1991). Τα Χρι¬στούγεννα του Αμερικάνου (1901). Στο Η εξαδέλφη και άλλα διηγήματα. Αθήνα, Νεφέλη.
Σταυροπούλου, Έ. (2005). Η εικόνα της Αμερικής στην ελληνική λογοτεχνία του 19ου αιώνα.: Ανάμεσα στον εξωτισμό και την ουτοπία. Σύγκριση, 16, 5-33.
[Επίσης Χριστουγεννιάτικο]: Τραυλαντώνης, Α. (1991). Σωστοί στο μέτρο (1921). Στο Η εξαδέλφη και άλλα διηγήματα. Αθήνα, Νεφέλη.
ακολουθήστε το aixmi-news.gr στο Facebook για να μαθαίνετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
